Հասարակական-քաղաքական կյանքը

Կոմունիստական կուսակցության մենիշխանությունը

Կոմունիստական մենիշխանության հաստատման առաջին քայլը բոլշևիկների կողմից «ձախ» դաշնակցականներին իշխանության մեջ տեղ հատկացնելու մասին համաձայնության (2 դեկտեմբերի, 1920թ.) խախտումն էր։ Իսկ 1921թ. վերջին ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմը կազմակերպեց ցուցադրական «դատավարություն»՝ մերկացնելու համար Հայ հեղափոխական դաշնակցությանը։ Ապա նախապատրաստվեց և իրականացվեց գաղտնի գոյատևող Դաշնակցության, որպես կուսակցության, վերացումը։

1923թ. Երևանում կայացավ ՀՅ Դաշնակցության, այսպես կոչված, ինքնավերացման համագումարը։ Համագումարը դատապարտեց կուսակցության անցյալ գործունեությունը և որոշում ընդունեց իր գոյությունը Խորհրդային Հայաստանում դադարեցնելու մասին։ Հիշյալ համագումարի առիթով Հայաստանի գավառներում ու քաղաքներում, վստահելով կոմունիստների խոսքին, ինքնաբացահայտվել և ցուցակագրվել էր ավելի քան 4000 դաշնակցական։ Մի քանի տարի անց այդ ցուցակներն օգնեցին Արտակարգ հանձնաժողովին հետապնդելու դաշնակցականներին։

Այդպիսով, Հայաստանում Դաշնակցությունը, որպես հնարավոր ընդդիմադիր կուսակցություն, գոյություն չուներ։ Դադարեցրին իրենց գործունեությունը նաև մենշևիկները, էսէռները, հնչակյանները, Հայ ժողովրդական կուսակցությունը։ Ընդ որում, ազգային և մյուս բոլոր կուսակցությունները վերացվեցին ամբողջ ԽԱՀՄ-ում։ ՀամԿ(բ)Կ–ն մնաց միակ և կառավարող կուսակցությունը խորհրդային երկրում։ Չէին ընդունվում այլախոհությունը, այլակարծությունը։ Շինծու մեղադրանքներով Ի. Ստալինը շարքից հանում էր իր կուսակցական հակառակորդներին։ Ստալինի պաշտամունքը նրա դերի խիստ գերագնահատումն էր, երբ նրան էին վերագրվում ամբողջ ժողովրդի ջանքերով նվաճված հաջողությունները, ԽԱՀՄ-ի առաջադիմությունը և հաղթանակները։

Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը, ըստ էության, զուրկ էր ինքնուրույն քաղաքականություն մշակելու և իրականացնելու հնարավորությունից, կախյալ վիճակում էր Մոսկվայից։ Դրա հետ մեկտեղ, Հայաստանի կուսակցական ղեկավարությունը իր ձեռքում էր կենտրոնացրել հանրապետության ղեկավարման ու կառավարման ամբողջ համակարգը։

Քաղաքական բռնությունները

Բոլշևիկների կուսակցության ղեկավարությունը իշխանությունը պահելու ելքը տեսնում էր ոչ թե ժողովրդավարության, այլ հարկադրանքի, բռնության մեջ։ Առաջին զանգվածային բռնաճնշումները գործադրվեցին հայ սպայության նկատմամբ։ 1920 թ. դեկտեմբերին և 1921թ. հունվարին Հայաստանից արտաքսվեցին շուրջ 1400 հայ սպաներ։ Աքսորյալների թվում էին գեներալներ Թովմաս Նազարբեկյանը, Մովսես Սիլիկյանը և ուրիշներ։

1923թ. Դաշնակցություն կուսակցության «ինքնավերացման» համագումարից հետո, երբ արդեն ինքնաբացահայտվել և ցուցակավորվել էին այդ կուսակցության մի քանի հազար անդամներ, պատժիչ մարմինների գործը բավական հեշտացել էր։ 1920-ական թվականների երկրորդ կեսին և հետագայում մի քանի շուրջկալներ կազմակերպվեցին, և հարյուրավոր դաշնակցականներ, որոնց մի մասը իսկապես հրաժարվել էր կուսակցությունից, մեկուսացվեցին։

1930 թվականից, երբ «համատարած կոլեկտիվացման» պատճառով խիստ սրվել էր տնտեսական ու քաղաքական իրադրությունը, բռնությունները նոր թափ առան։

Շատ գյուղացիներ, որոնց պիտակավորում էին իբրև «կուլակներ», և ովքեր դեմ էին հարկադրական կոլեկտիվացմանը, արտաքսվեցին հայրենի գյուղերից։ Միայն 1930թ. առաջին կեսին Հայաստանում ունեզրկվել և արտաքսման էր ենթարկվել շուրջ 1100 գյուղացիական տնտեսություն։

Բռնությունը և հալածանքը չշրջանցեցին նաև եկեղեցուն։ Հարձակում իրականացվեց եկեղեցու և վանքերի հարստությունների վրա։ Նրանց անշարժ գույքը (կալվածքները) բռնագրավելուց հետո կողոպտվեցին մյուս հարստությունները։ Փակվեցին շատ եկեղեցիներ։

1926թ. որոշում ընդունվեց նաև այն մասին, որ եկեղեցին հրաժարվի Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակը՝ ապրիլի 24-ը նշելուց։ Ընդ որում, խորհրդայնացումից ի վեր պետական կարգով այն չէր նշվում։

Մինչև 1937թ. վերջը Հայաստանում փակվել էր շուրջ 800 եկեղեցի։ Փաստորեն հատուկենտ եկեղեցիներ էին գործում։ Իսկ 1930–1938թթ. բռնություն էր գործադրվել 164 հոգևորականի նկատմամբ, նրանցից 91-ը գնդակահարվել էին։

ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմը 1938թ. օգոստոսի 4-ին որոշում ընդունեց Էջմիածնի վանքը փակելու և հայ հոգևորականության համազգային կենտրոնը՝ Էջմիածնի կաթողիկոսությունը վերացնելու մասին։ Էջմիածինը փաստորեն զրկվել էր սփյուռքի հետ կապվելու, իր թեմերը ղեկավարելու հնարավորությունից։ Հայոց եկեղեցին ապրում էր ծանր օրեր։ Միայն վերահաս Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի պատճառով փոփոխված իրադրությունը կանխեց այդ որոշման կենսագործումը։ Հայոց եկեղեցու գոյատևումը շարունակվեց, մեղմացավ ու փոխվեց քաղաքականությունը նրա նկատմամբ։

1930-ական թվականների կեսերին, երբ Ի. Ստալինի պաշտամունքը լիովին ձևավորվել էր, երկրում ծավալվեց կամայականությունների ու բռնությունների նոր ալիք։ 1936-1938 թվականները դարձան խորհրդային պատմության «սև տարիներ»։

Լենինգրադի (Սանկտ Պետերբուրգ) կուսմարզկոմի քարտուղար Ս. Կիրովի սպանությունն (1934թ.) օգտագործվեց բռնություններին նոր թափ հաղորդելու համար։ Բանտեր և աքսորավայրեր նետվեցին անմեղ մարդիկ։

ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի առաջին քարտուղար, 35-ամյա Աղասի Խանջյանի սպանությունը, որը տեղի ունեցավ 1936թ. հուլիսին Թիֆլիսում, օգտագործվեց բռնությունները ծավալելու համար։ Նա ՀամԿ(բ)Կ Անդրկովկասի երկրային կոմիտեի քարտուղար, Ի. Ստալինի դրածո Լ. Բերիայի զոհն էր։ Վերջինս հետագայում մերկացվեց և գնդակահարվեց, բայց մինչ այդ ԽՍՀՄ ներքին գործերի ժողկոմի պաշտոնում հասցրեց մեծ չարագործություններ կատարել։

1936թ. օգոստոս-սեպտեմբերին Հայաստանում տեղի ունեցան նոր զանգվածային ձերբակալություններ։ Դրանք սկսվեցին մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի տնօրեն Ներսես Ստեփանյանի նկատմամբ շինծու գործով ու ձերբակալությամբ։ Մի գործ, որն անձամբ ղեկավարում էր ներքին գործերի ժողկոմ Խաչիկ Մուղդուսին։ Նա հորինեց նաև մեկ այլ խմբի կեղծ գործ, որի մեջ էին գրողներ Եղիշե Չարենցը, Ակսել Բակունցը, Մկրտիչ Արմենը, Գուրգեն Մահարին և ուրիշներ։

ТРОЯНСКИЙ КОНЬ

Построенный греками огромный деревянный конь, с помощью которого они смогли проникнуть в неприступную Трою.

Согласно Гомеру, на десятый год Троянской войны, когда греки все еще безуспешно осаждали мощные стены. Трои, они смогли взять город, последовав хитроумному плану царя Итаки Одиссея. В соответствии с замыслом Одиссея мастером Эпеем был сооружен огромный деревянный конь, в полом чреве которого спрятались лучшие воины греков (Одиссей, Менелай, Диомед и др.). При этом остальное войско инсценировало отплытие из-под стен Трои на родину; греки сожгли свой лагерь, а все корабли укрылись около острова Тенедос. Оставленный греками Синон убедил троянцев ввести коня в город как дар греков богине Афине, хотя жрец Лаокоон предупреждал троянцев о коварстве греков ,; полустишие Вергилия, которое часто цитируют – timeo Danao et dona ferentes («боюсь данайцев, и дары приносящих») – вошло в поговорку. Ночью спрятавшиеся внутри коня греки открывают ворота города вернувшемуся войску, которое ворвалось в город.

Выражение «троянский конь» в современном употреблении означает тайный и коварный замысел.